KAKTÜSLERİN SINIFLAMASI
Kaktüsler (Cactaceae) familyası biri hariç bütün türlerinin sukkulent yapıda olduğu tek familyadır. Angiospermous ve Dicotyledonous bitkilerdir.
Bu familyanın sınıflaması uluslararası bir bilim adamları grubu (International Cactaceae Systematics Group) tarafından ve yıllar süren çalışmalar sonunda günümüzdeki son şekline getirilmiş ve dev bir kitapta yayınlanmıştır : The New Cactus Lexicon, 2006, ed. D.Hunt & N.Taylor & G.Charles.
Elbette yeni bulunan türlerin tanımı, bilinen genus ve türler içinde de yeni bulgular ışığında düzenlemeler gibi çalışmalar yapılmaya devam etmektedir.
Buna göre Kaktüsler familyası 4 alt-familyaya (subfamilia) ve bunlar da 9 tribeye (tribus) ayrılmıştır. Bu sınıflamaya göre 124 genus (cins) vardır. Bu genuslar 1438 esas tür (species) ve 378 alt-tür (subspecies) olmak üzere toplam 1816 kabul edilmiş taxon içermektedir. Yeni sınıflamada artık kullanılmayan ve esas türün sinonimi kabul edilen sayısız varyete (variant) ve form bulunur. (Bunlar koleksiyoncuların gözdesidir ama taxonomist'lerin değil !.)
Kaktüslerin tanımlanması ve isimlendirilmesi, bütün diğer bitkiler gibi, uluslararası taksonomi ve nomenklatür kurallarına göredir. Bu Latince veya eski Grekçe olması gereken binominal isimlendirmeye göre ilk isim genusu, ikincisi ise türe spesifik ismi gösterir. Bilimsel literatürde bunu takiben görülen parantez içindeki isimler ise türü ilk bulan ve tarif eden otörlerin isimleri veya resmi kısaltmalarıdır. Örneğin, Gymnocalycium mihanovichii (Fric & Gürke) Br.& R. gibi bir tür isminde, Fric ve Gürke bu türü ilk bularak isimlendiren Alman botanistleridir. Bunu takip eden Br. ve R. kısaltmaları ise, eski klasifikasyona göre Echinocactus genusunda yer alan türü, yeni klasifikasyondaki, yeni Gymnocalycium genusuna alan Amerikalı bilim adamları Britton ve Rose'un isimlerini gösterir. Botanik nomenklatürü kurallarına göre kabul edilmiş bir tür ismi değiştirilemez. Genuslar arası transferin de kesin kuralları vardır. Bu örnekteki türü belirleyen mihanovichii kelimesi ünlü denizci Mihanovich'e izafeten verilmiştir.
Bir türün kalıcı herediter özellikler şeklinde farklılıklar gösteren, çok sayıda değişik biçimleri olabilir. Bunlar, yeni bir tür yönünde farklılaşmakta yeterli özellikleri içeriyorsa Subspecies terimi ile adlandırılır ve ssp. kısaltmasıyla gösterilir, Copiapoa calderana ssp.atacamensis gibi.
Eski sınıflamalarda bir türün farklılıklar içeren bazı şekilleri de Varyete veya Forma gibi alt gruplara ayrılırdı. Yeni sınıflamada bu terimler kaldırılmıştır ve bunlar genellikle sinonim olarak kabul edilir. Elimizdeki taxonun böyle bir varyete veya form olduğunu belirtmek için tür isminin sonuna tırnak işaretleri arasına bu form ismini yazabiliriz: Austrocylindropuntia vestita 'cristata' gibi.
Bir de, seralarda seçmeler ve çaprazlamalar ile oluşturulmuş yapay formlar vardır. Bunlara kültivar denir ve tür veya genus ismini takiben cv. kısaltması ve parantez içinde Latince olmayan bir isimle gösterilir, Gymnocalycium mihanovichii cv. (Hibotan) gibi. Henüz tür ismi verilmemiş veya hangi tür olduğu saptanmamış taxonlar ise genusun ismi ve sp. kısaltması ile gösterilir, Opuntia sp. gibi.
Kaktüslerin değişen ortamlarına süratle uyum sağlayarak morfolojilerini değiştirmeleri, düzenli bir sınıflama ve isimlendirmeyi güçleştirmektedir. Bu nedenle yüzyıllar boyunca devamlı karışıklıklar oluşmuş ve bazı konular içinden çıkılamaz hal almıştır. Eski literatürde, internette ve üreticilerde aynı türün birçok ismi ile karşılaşmak olasıdır. Bunların zaman içinde tarif ve kabul edilmiş, ancak sonradan bazı düzenlemeler ile değişmiş olanlarına sinonim denir. Bunlara bilimsel literatürde kabul edilmiş son tür isminin yanında rastlarız. Seralardan aynı türü farklı isimlerle almamak için sinonimleri bilmek gereklidir.
Sistematiğin kurucusu Linneus, sadece 24 kaktüs türü biliyordu ve bunları tek bir genusa (Cactus) yerleştirmişti (1753). Kaktüsler familyasının ilk düzenli sınıflaması 19.yüzyıl sonunda Prof.Schumann tarafından yapıldı. 1924'de Amerikalı botanistler Britton ve Rose yayınladıkları 4 ciltlik monograflarında kaktüslerin modern sınıflamasını ortaya koydular. Bu sistem 1930'larda Alman botanist Beckeberg tarafından yeni eklerle geliştirildi. Buna göre familyada 220 genus ve 2700 kadar saf tür vardı. Yetmişli yıllarda İngiliz botanist Hunt, yayınladığı monografında 120 genus ve 2100 tür ve varyete bildirmişti. Bu son sınıflama, yukarda kısaca belirttiğim günümüz sınıflamasının da temelini oluşturmaktadır. Tür sayılarındaki bu büyük farklar, botanik sınıflamasındaki birleştirici (lumpers) ve ayırıcı (splitters) ekollerden ileri gelmektedir. Barthold, kaktüs türleri için yıllar süresinde 14.000 ayrı isim kullanıldığını saptamıştır.
Kaktüsler familyası genusları tek bir tür içeren monotipik genuslar olabileceği gibi (örneğin Leuchtenbergia principis), yüzlerce tür içeren Mammillaria'lar gibi çok büyük genuslar şeklinde de olabilir.
KAKTÜSLERİN ANAVATANI
Bütün kaktüsler Amerika kıtası kökenlidir. Kuzey kutup dairesi yakınlarından, güneyde Patagonya arazisine kadar görülürler. En yoğun oldukları bölge tropiklerin kuzey ve güneyidir. Meksika, ABD güney-batı bölgeleri, Peru, Şili ve Bolivya kaktüslerin klasik doğal yerleridir. 10-15 ton ağırlığında olanlardan, birkaç gramlık çok küçük formlara kadar sayısız kaktüs türü, bu bölgelerdeki yarı-çöllerin (matorral) esas manzarasını oluşturur. Kaktüslere deniz kenarından, 4000 m yüksekliğe kadar rastlanabilir.
Field number: Çeşitli medya ortamlarındaki kaktüs fotoları ve isimlerinin yanında harfler ve rakamdan oluşan bir ibare görülür (benim fotolardaki isimlerde olduğu gibi). Buna "field number" denir ve kaktüsün veya tohumlarının kim tarafından ve nereden toplanarak piyasaya sürüldüğünü gösterir.
Harfler toplayıcının adının kısaltmasıdır. Rakam ise çok kesin olarak kaktüsün bulunduğu yeri işaretler. Copiapoa cinerea ssp.columna-alba GC 304.01, burada GC tohumları toplayan ünlü kolektör ve yazar Graham Charles'ın kısaltmasıdır; rakam ise Şili, Atacama çölü, Esmeralda yöresini gösterir. Kitap ve internetteki kataloglarda açıklamalı field-number dizinlerini bulmak olasıdır. Bu ibare, satın aldığınız kaktüsün kesin olarak doğru isimlendirilmiş ve saf bir tür olduğunun en önemli kanıtıdır.
Kaktüsler (Cactaceae) familyası biri hariç bütün türlerinin sukkulent yapıda olduğu tek familyadır. Angiospermous ve Dicotyledonous bitkilerdir.
Bu familyanın sınıflaması uluslararası bir bilim adamları grubu (International Cactaceae Systematics Group) tarafından ve yıllar süren çalışmalar sonunda günümüzdeki son şekline getirilmiş ve dev bir kitapta yayınlanmıştır : The New Cactus Lexicon, 2006, ed. D.Hunt & N.Taylor & G.Charles.
Elbette yeni bulunan türlerin tanımı, bilinen genus ve türler içinde de yeni bulgular ışığında düzenlemeler gibi çalışmalar yapılmaya devam etmektedir.
Buna göre Kaktüsler familyası 4 alt-familyaya (subfamilia) ve bunlar da 9 tribeye (tribus) ayrılmıştır. Bu sınıflamaya göre 124 genus (cins) vardır. Bu genuslar 1438 esas tür (species) ve 378 alt-tür (subspecies) olmak üzere toplam 1816 kabul edilmiş taxon içermektedir. Yeni sınıflamada artık kullanılmayan ve esas türün sinonimi kabul edilen sayısız varyete (variant) ve form bulunur. (Bunlar koleksiyoncuların gözdesidir ama taxonomist'lerin değil !.)
Kaktüslerin tanımlanması ve isimlendirilmesi, bütün diğer bitkiler gibi, uluslararası taksonomi ve nomenklatür kurallarına göredir. Bu Latince veya eski Grekçe olması gereken binominal isimlendirmeye göre ilk isim genusu, ikincisi ise türe spesifik ismi gösterir. Bilimsel literatürde bunu takiben görülen parantez içindeki isimler ise türü ilk bulan ve tarif eden otörlerin isimleri veya resmi kısaltmalarıdır. Örneğin, Gymnocalycium mihanovichii (Fric & Gürke) Br.& R. gibi bir tür isminde, Fric ve Gürke bu türü ilk bularak isimlendiren Alman botanistleridir. Bunu takip eden Br. ve R. kısaltmaları ise, eski klasifikasyona göre Echinocactus genusunda yer alan türü, yeni klasifikasyondaki, yeni Gymnocalycium genusuna alan Amerikalı bilim adamları Britton ve Rose'un isimlerini gösterir. Botanik nomenklatürü kurallarına göre kabul edilmiş bir tür ismi değiştirilemez. Genuslar arası transferin de kesin kuralları vardır. Bu örnekteki türü belirleyen mihanovichii kelimesi ünlü denizci Mihanovich'e izafeten verilmiştir.
Bir türün kalıcı herediter özellikler şeklinde farklılıklar gösteren, çok sayıda değişik biçimleri olabilir. Bunlar, yeni bir tür yönünde farklılaşmakta yeterli özellikleri içeriyorsa Subspecies terimi ile adlandırılır ve ssp. kısaltmasıyla gösterilir, Copiapoa calderana ssp.atacamensis gibi.
Eski sınıflamalarda bir türün farklılıklar içeren bazı şekilleri de Varyete veya Forma gibi alt gruplara ayrılırdı. Yeni sınıflamada bu terimler kaldırılmıştır ve bunlar genellikle sinonim olarak kabul edilir. Elimizdeki taxonun böyle bir varyete veya form olduğunu belirtmek için tür isminin sonuna tırnak işaretleri arasına bu form ismini yazabiliriz: Austrocylindropuntia vestita 'cristata' gibi.
Bir de, seralarda seçmeler ve çaprazlamalar ile oluşturulmuş yapay formlar vardır. Bunlara kültivar denir ve tür veya genus ismini takiben cv. kısaltması ve parantez içinde Latince olmayan bir isimle gösterilir, Gymnocalycium mihanovichii cv. (Hibotan) gibi. Henüz tür ismi verilmemiş veya hangi tür olduğu saptanmamış taxonlar ise genusun ismi ve sp. kısaltması ile gösterilir, Opuntia sp. gibi.
Kaktüslerin değişen ortamlarına süratle uyum sağlayarak morfolojilerini değiştirmeleri, düzenli bir sınıflama ve isimlendirmeyi güçleştirmektedir. Bu nedenle yüzyıllar boyunca devamlı karışıklıklar oluşmuş ve bazı konular içinden çıkılamaz hal almıştır. Eski literatürde, internette ve üreticilerde aynı türün birçok ismi ile karşılaşmak olasıdır. Bunların zaman içinde tarif ve kabul edilmiş, ancak sonradan bazı düzenlemeler ile değişmiş olanlarına sinonim denir. Bunlara bilimsel literatürde kabul edilmiş son tür isminin yanında rastlarız. Seralardan aynı türü farklı isimlerle almamak için sinonimleri bilmek gereklidir.
Sistematiğin kurucusu Linneus, sadece 24 kaktüs türü biliyordu ve bunları tek bir genusa (Cactus) yerleştirmişti (1753). Kaktüsler familyasının ilk düzenli sınıflaması 19.yüzyıl sonunda Prof.Schumann tarafından yapıldı. 1924'de Amerikalı botanistler Britton ve Rose yayınladıkları 4 ciltlik monograflarında kaktüslerin modern sınıflamasını ortaya koydular. Bu sistem 1930'larda Alman botanist Beckeberg tarafından yeni eklerle geliştirildi. Buna göre familyada 220 genus ve 2700 kadar saf tür vardı. Yetmişli yıllarda İngiliz botanist Hunt, yayınladığı monografında 120 genus ve 2100 tür ve varyete bildirmişti. Bu son sınıflama, yukarda kısaca belirttiğim günümüz sınıflamasının da temelini oluşturmaktadır. Tür sayılarındaki bu büyük farklar, botanik sınıflamasındaki birleştirici (lumpers) ve ayırıcı (splitters) ekollerden ileri gelmektedir. Barthold, kaktüs türleri için yıllar süresinde 14.000 ayrı isim kullanıldığını saptamıştır.
Kaktüsler familyası genusları tek bir tür içeren monotipik genuslar olabileceği gibi (örneğin Leuchtenbergia principis), yüzlerce tür içeren Mammillaria'lar gibi çok büyük genuslar şeklinde de olabilir.
KAKTÜSLERİN ANAVATANI
Bütün kaktüsler Amerika kıtası kökenlidir. Kuzey kutup dairesi yakınlarından, güneyde Patagonya arazisine kadar görülürler. En yoğun oldukları bölge tropiklerin kuzey ve güneyidir. Meksika, ABD güney-batı bölgeleri, Peru, Şili ve Bolivya kaktüslerin klasik doğal yerleridir. 10-15 ton ağırlığında olanlardan, birkaç gramlık çok küçük formlara kadar sayısız kaktüs türü, bu bölgelerdeki yarı-çöllerin (matorral) esas manzarasını oluşturur. Kaktüslere deniz kenarından, 4000 m yüksekliğe kadar rastlanabilir.
Field number: Çeşitli medya ortamlarındaki kaktüs fotoları ve isimlerinin yanında harfler ve rakamdan oluşan bir ibare görülür (benim fotolardaki isimlerde olduğu gibi). Buna "field number" denir ve kaktüsün veya tohumlarının kim tarafından ve nereden toplanarak piyasaya sürüldüğünü gösterir.
Harfler toplayıcının adının kısaltmasıdır. Rakam ise çok kesin olarak kaktüsün bulunduğu yeri işaretler. Copiapoa cinerea ssp.columna-alba GC 304.01, burada GC tohumları toplayan ünlü kolektör ve yazar Graham Charles'ın kısaltmasıdır; rakam ise Şili, Atacama çölü, Esmeralda yöresini gösterir. Kitap ve internetteki kataloglarda açıklamalı field-number dizinlerini bulmak olasıdır. Bu ibare, satın aldığınız kaktüsün kesin olarak doğru isimlendirilmiş ve saf bir tür olduğunun en önemli kanıtıdır.