YUNAN EDEBİYATI
Coğrafi sınırları Batı Anadolu, Ege adaları ve bugünkü Yunanistan olarak belirlenebilecek Eski Yunan Edebiyatı, MÖ 9. yydan MS 2. yya kadar dünya ede-biyatının ilk aşamasını oluşturur.
Sanatçının akıl yoluyla güzellikler yaratma, bu dönemedebiyatının dayandığı temel ilkedir.
Yunan edebiyatında özellikle epik şiir (destan), didaktik şiir, pastoral şiir ( kır şiiri ),tragedya, komedya, fabl ( masal ), tarih, biyografya, söylev felsefe türlerinde eserler verilmiştir.
1. DÖNEM : ( MÖ 9. ve 8. yüzyıllar )
DESTAN ÇAĞI
Bu dönemde yetişen Homeros ( MÖ 9. yüzyıl ), Yunan edebiyatının olduğu kadar bütün dünya edebiyatlarının da en eski ve en büyük destan şairidir.
HOMEROS ( MÖ 9. yüzyıl ): (DESTAN)
İLYADA, ODEYSSEİA
İlyada, MÖ 1200civarında Yunanlılarla Troyalılar ( Truvalılar ) arasında olduğu bilinen savaşa dairdir. Savaşın çıkış nedeni, Truvaya gidiş ve çarpışmalar hakkındadır.
Homeros, bu iki destanı halk arasından derleyip kendi hayal gücüyle besleyerek düzenleyip yazmıştır. ( Bazı kaynaklar, günümüzde bilinen metnin, daha sonra, (6. yüzyılda) bir şairler kurulu tarafından halk arasından derlenip, Homerin metnine uygun olarak yeniden yazıldığını belirtir.
HESİODOS ( MÖ 8. yüzyıl ): (DESTAN)
COSMOS, TANRILARIN YARATILIŞI,
2. DÖNEM : ( MÖ 7. ve 6. yüzyıllar )
ARKAİK ÇAĞ
Bu dönemde özellikle lirik şiir ve fabl türleri gelişmiştir.
ALKAİOS ( MÖ 7. yy ) : LİRİK ŞİİR
SAPPHO ( MÖ 7. ve 6. yy ) : İlk Yunan kadın şairidir. Lirik aşk şiirleri yazmıştır.
ANAKREON ( 6. YY ) : LİRİK ŞİİR
AİSOPOS ( MÖ 6. yy ) : Manzum hayvan masallarının
( FABL ) dünyadaki ilk ustası olara bilinir.
3. DÖNEM : ( MÖ 5. ve 4. yy )
KLÂSİK ÇAĞ
AİSKHYLOS ( MÖ 5. yy ) : TRAGEDYA
AGEMEMNON, ZİNCİRE VURULMUŞ PROMETEUS
SOPHOKLES ( MÖ 5. yy ) : TRAGEDYA
KRAL OİDİPUS, ANTİGONE, ELEKTRA
EURİPİDES ( MÖ 5. YY ) : TRAGEDYA
ANDROMAKHE, HİPPOLYTOS, İPHİGENİA AULİSTE
HEREDOTOS ( MÖ 5. yy ) : TARİH
THUKYDİDES ( MÖ 5. yy ) : TARİH
KSENOPHON ( MÖ 4. yy ) : TARİH
DEMOSTHANES ( MÖ 4. yy ) : SÖYLEV
SOKRATES ( MÖ 5. yy ) : Akılcı felsefenin kurucusudur.
PLATON/EFLATUN ( MÖ 5.VE 4. yy) : Sokratesin öğrencisidir. DEVLET adını verdiği didiktik eserinde hocası Sokratesin düşüncelerine de yer vererek devlet ve toplum, toplum yönetimi, ruh, ölümsüzlük, bilgi teorileri gibi konuları işler. Ayrıca KANUNLAR adlı eseri de vardır.
ARİSTOTELES ( MÖ 4. yy ) : Eflatundan da dersler alan Aristoteles, felsefe tarihinin kurucusu sayılır.
4.DÖNEM : ( MÖ 3. ve 2. yy )
İSKENDERİYE ÇAĞI
İskenderin ölümünden sonra İskenderiye bir kültür merkezi haline gelmiş, büyük kitaplıklar kurulmuş, en ünlü bilgin ve sanatçılar davet edilmiştir. Bu dönemde özellikle filoloji gelişmiştir.
5. DÖNEM : ( MÖ 2. yy MS 2. yy )
YUNAN LÂTİN ÇAĞI
Bu dönem Yunan edebiyatının gerileme dönemidir.
LÂTİN EDEBİYATIMÖ 2. yyın ortalarına doğru Yunanistan Romalıların siyasal egemenliği altına girince Lâtin Edebiyatının ilk ürünleri Yunan Edebiyatının etkisi altında oluşmuştur. Lâtin yazarları, eserlerini Yunanlı yazarları örnek alarak oluşturmuşlardır.
Ancak Lâtin yazarlar Yunan yazarlar kadar özgür olamamışlar, bu nedenle mesela komedyalarında yergiden, alaydan çok; karmaşık olaylara entrik öğelere ağırlık vermiştir. Latin Edebiyatında önemli sanatçılar şunlardır :
PLAUTUS ( MÖ 2.yy ) : KOMEDİ
ÇÖMLEKLER
TERENTİUS ( MÖ 2.yy ) : KOMEDİ
KAYNANALAR
CATO ( MÖ 3.yy-2yy ) : SÖYLEV
HORATİUS ( MÖ 1. yy ) : LİRİK ve DİDAKTİK ŞİİR
ODLAR, EPODLAR, YERGİLER
LUCRETİUS ( MÖ 1. yy ) : LİRİK VE DİDAKTİK ŞİİR
OVİDİUS ( MÖ 1. yy-MS 1.yy ) : LİRİK ŞİİR
DEĞİŞMELER
ENNİUS ( MÖ 2. yy ) : TRAGEDYA
VERGİLİUS ( MÖ 1.yy ) : PASTORAL, LİRİK, DİDAKTİK ŞİİR
AENEİS, ÇOBAN ŞİİRLERİ, ÇİFTÇİLİK ŞİİRLERİ
CİCERO ( MÖ 1. yy ) : SÖYLEV
SENECA ( MÖ 1. yy-MS 1. yy ) : FELSEFE, TRAGEDYA, MEKTUP, DİYALOG
TACİTİUS ( MS 1. yy ) : TARİH
ORTAÇAĞ DÖNEMİ Siyasal tarihçiler Batı Roma İmparatorluğunun yıkılışın-dan ( 476 ) Osmanlıların İstanbulu fethine kadar yakla-şık bin yıllık süreyi insan düşüncesinin gelişimi açısındank a r a n l ı k y ı l l a r olarak belirlerler. Çok tanrılı dinlerden tek tanrılı dinlere geçilen bu dönemde din, dü-şüncenin önünde büyük bir engel olmuştur.
Bu dönemde Hıristiyanlık (kilise) akla ve güzelliğe önem veren, tanrılarla insanları ç içe yaşatan ve mitolojiyle süslü Eski Yunan ve Lâtin Edebiyatının devamına engel olmuştur. Ortaçağda Kilisenin, din adamlarının ve din kitaplarının bilgi ve düşünceleri egemen olmuştur.
Ortaçağ boyunca Avrupanın toplumsa l yapısı da önemli ölçüde değişmiş, güçlü imparatorluklar yıkılmış, toplumsal sınıflar arasında ayrılıkların arttığı feodaliteler ( derebeylikler ) kurulmuştur. Topraklar soyluların ve kilisesin malı olmuştur. Böyle bir ortamda sanatçılar da feodal beylerin koruması ya da kilisesin baskısı altında öteki dünya düşüncesini işlemişlerdir.
Ortaçağ boyunca işlenen konulardan biri dekahramanlık ve şövalyelik destanları olmuştur. Dilden dile dolaşan bu destanlar, 12. yüzyılda yazıya geçirilmiştir. Olayları birbirine benzemesine karşın İskandinavların, Keltlerin, Slavların, Saksonların bu destanlardan farklı şarkıları doğmuştur. FinlilerinKalavela, Gallilerin Olwen, Mobinogion, Angola Saksonların BeoWulf gibi kahramanlık destanları hep bu yüzyılda yazıya geçirilmiştir. Almanların Nibelungendestanı da kahramanlık destanlarıyla şövalyelik destan-ları arasında bir geçiştir. Fransızların Chanson de Roland ve İspanyolların Cidi bu dönemin iki önemli şövalyelik destanıdır.
Yaşamıyla Ortaçağın; ama eserleriyle Rönesansa giden yolun açıcısı olan Dante ( 1265-1320 ) , en önemli İtalyan şairdir. Eserlerinde evrensel bir konuyu,aşk ve sevgi yi işlemiştir. Üç bölümden oluşan (Cehennem Araf Cennet) dinsel destanı İlahi Komedya Tanrısal Komedya dünya edebiyatının temel yapıtlarındandır.
HÜMANİZM 14. yüzyıla doğru Ortaçağın kabuğu kırılmaya başlan-dı. İtalyada aydın, sanatçı ve bilginler tekrar Eski Yunan ve Latin Edebiyatına dönmeye başladılar. Aklı dinin tutsaklığından kurtardılar. Bunu gerçekleştirenlere ve insanlık sevgisini temel alıp insanı yüceltenlerehümanist, bu düşünceye de hümanizm dendi. Kuşkusuz bu gelişmeyi, yeni ticaret yollarının bulunuşu, keşifler, icatlar, Galileo ve Copernicusin düşünceleri, matbaanın bulunuşu ve kitapların basılışı beslemiştir.
Dantenin tohumlarını ektiği Rönesans düşüncesi kendisini izleyen diğer sanatçılarda yeşermeye başladı.Petrarca bunlardan biridir. Lirik ve insancıl soneleri, halk diliyle yazılmış ve bugünlere kadar taşınmıştır. Boccacioda Rönesansın öncü yazarlarındandır. Küçük öykütürünün yaratıcısıdır. On kişinin anlattığı yüz öyküden oluşan Decameron adlı yapıtıyla tanınmıştır.
RÖNESANS EDEBİYATI
14. yüzyılın sonların da başlayan Rönesans (Yeniden Doğuş), 17. Yüzyıla kadar sürer. Aklın ve bilincin kilisenin baskısından kurtulduğu ve özgürleştiği Rönesans Batıdaki aydınlanmanın temelidir. Sanatta gelişme ve yaratıcılık dönemin en önemli özelliğidir. Eski Yunan ve Latin Edebiyatının ünlü yapıtları Avrupa dillerine çevrilmiştir.
Ariostonun Çılgın Orlando, Tasso nun Kurtarılmış Kudüsadlı destanları Rönesans döneminin İtalyadaki en önemli yapıtlarıdır.
Çağdaş romanın öncüsü ve temel taşlarından biri olan İspanyol yazarı Cervantes (1547-1616)in Don Kişotuçağın en önemli yapıtıdır. Galetea, Örnek Alınacak Hikayeler adlı yapıtlar da Cervantesindir. Öte yandan Fransada 15. yüzyılda yaşayan François Villon de Rönesans şiirinin ilk örneklerini verir: Küçük Vasiyetname, Büyük Vasiyetname.
Eski Yunan şiir türlerini Fransız Edebiyatına sokanRonsard (1524-1585), Gargantua ve Pantagiuel adlı romanlarıyla Rabelais (1490-1533), Denemeleriyle özgür düşüncenin öncüsü olan Mantaigne (1533-1592) Rönesans döneminin Fransız yazarlarıdır. İngiliz Rönesansçıları arasında William Shakespearein (1564-1616) özel bir yeri vardır. İnsanın olumlu, olumsuz bütün yönsemelerini ustaca işlemesi, oyunlarının çağları aşmasının temel nedenidir. Tragedyaları: Romeo ve Juliet, Hamlet, Macbeth, Othello, Kral Lear; komedyaları: Venedik Taciri, Yanlışlıklar Komedyası, Windsorlu Şen Kadınlar
Oyunlarını hem şiir, hem düzyazı, hem de ikisinin karışımıyla yazmıştır. Her sınıftan insanın duygu ve tutku dünyasına girerek klasisizmi aşmış romantizmin ilham kaynağı olmuştur.
Thomas More (1478-1535) da İngiliz Rönesansının önemli temsilcilerindendir. Utapiaadlı yapıtıyla kötülüğün, bencilliğin insanların birbirini severek yaşadığı bir dünyanın özlemini dile getirir. Bilimsel düşünüş ve yöntemin babası Denemeleradlı yapıtıyla Francis Bacon(1561-1626), Peri Kraliçeadlı şiirleriyle Elmund Spenser(1552-1599), Kaybolmuş Cennetadlı destanıyla John Milton (1608-1674)da İngiliz Rönesansçılarındandır.
HÜMANİZM VE RÖNESANS
(15.yy 16.yyın ilk yarısı)
İTALYADA
DANTE (12531321)
İtalyan edebiyatının en büyük şairidir. Büyük birhümanisttir. Rönesansı hazırlayanların başında yer alır. Lirik aşk şiirleriyle tanınır.
İLAHİ KOMEDYA (Cehennem-Araf-Cennet), DENEMELER, YENİ HAYAT
PETRARCA (13041374)
Lirik şiirin kurucusu. AFRİKA adlı Lâtince destanı ve MEKTUPLAR adlı eseri ile ün yapmıştır.
BOCCACİO (13131373
Küçük hikâye türünün kurucusu
DECAMERON
ARİOSTA (14741533) Epik Şiir
ÇILGIN ORLANDO, yapma bir destandır.
TASSO (15441595) Epik Şiir
KURTARILMIŞ KUDÜS, yapma destandır. Eserinin konusunu 1. Haçlı Seferinden almıştır.
MACCHİAVELLİ (14691527) Ülke birliğinin sağlanıp korunması, devlet yönetimi olarak yaşam ve insan davranışları konusunda görüşlerini içeren PRENS adlı eseriyle tanınır.
FRANSADA
VİLLON (15.yy)
Fransız edebiyatının ilk lirik şairi; Ortaçağdan Rönesansa geçiş dönemi
RONSARD (16.yy)
Eski yunan şiir türlerini Fransız edebiyatına sokar. Fransız şiirinin temelini atan sanatçı olarak nitelenir.
REBALAİS (16.yy) Roman
GARGANTUA, PANTAQRUEL
MONTAİGNE (16.yy) Deneme türü
DENEMELER
NOT: DANTE, PETRARCA, BOCCACİO,
REBALAİS, MONTAİGNE, RONSART İLK HÜMANİSTLER OLARAK BİLİNİRLER
İSPANYADA
CERVANTES (16.yy)Roman türü
DONKİŞOT
İNGİLTEREDE
SHAKESPEARE(16.yy) Tiyatro, romantizmin habercisi.
DRAMLARI: ROMEO VE JULİET, HAMLET, KRAL LEAR, MACBETH, OTHELLO, JULES CESAR
KOMEDYALARI: VENEDİK TACİRİ,
YANLIŞLIKLAR KAMEDYASI, WİNDSORLU
ŞEN KADINLAR
(SONELER)
BACON (16/17.yy)
DENEMELER
THOMAS MORE (15/16.yy)
UTOPIA
MİLTON (17.yy)
KAYBEDİLMİŞ CENNET