Göktürk alfabesi, Göktürkler tarafından kullanılmış olan bir alfabedir. Köktürk alfabesi olarak da adlandırılır. Alfabenin en son şekliyle kullanıldığı yazıtlar Orhun yazıtları olduğu için, Orhun alfabesi adı ile de anılır.

Alfabeyi kullanan topluluklar ise Göktürkler, Hunlar, Kırgızlar ve Uygurlar olarak görülmektedir. Avrupa’ya göç eden bazı Türk boyları tarafından da kullanıldığı bilinmektedir. Hatta 16. Yüzyıl dönemine kadar Macaristan’da Sekeller olarak adlandırılan toplum tarafından kullanıldığı bilinmektedir. Göktürk alfabesinin kökeni konusunda yapılan tartışmalar ise sümektedir.

Ama öne çıkan görüşler, diğer alfabelerde olduğu gibi Türkler tarafından çok kullanılan, önemli olan nesnelerin resimlerinden türetildiği şeklindedir. Yani Türkler için çok önemli olan yay ve ok nesneleri, alfabedeki harflerin oluşturulmasında yararlanılan nesneler olmuştur. Bir diğer görüş ise Göktürk alfabesinin Soğd alfabesinden esinlenerek oluşturulduğu şeklindedir ama bunu destekleyen herhangi bir kanıt bulunmamaktadır.



38 harfli Göktürk alfabesinde, 4 sesli ve 34 tane sessiz harf bulunmaktadır. Sessiz harflerin bir kısmı çift sesli olarak telaffuz edilen harflerdir.

Göktürk alfabesi ile yazılan ilk örnekler, 19. Yüzyılda bulunan Yenisey anıtları olarak görünmektedir. Yenisey ırmağı kenarında yer alan anıtların, Orhun yazıtlarından yaklaşık iki yüzyıl önce yapıldığı düşünülmektedir. Ama alfabenin son hali ile yazılmış olan Orhun yazıtları, bu yazı sistemi ile yazılmış olan en önemli örnekler olarak kabul edilmektedir. Orhun yazıtları, 1889 yılında bulunmuş olan iki yazıttan oluşur. 1893 yılında Danimarka uyruklu Türkolog Vilhelm Thomsen çözümlenmişlerdir. Böylece Orhun anıtlarını diktiren kişilerin Kültigin ve Bilge Kağan olduğu ortaya çıkmıştır. Anıtlarda kullanılan dil ise eskiden Türkler tarafından kullanılmış olan bir lehçedir. Arka yüzlerinde Çince metinler de bulunan Orhun yazıtları, Yenisey anıtları ve Yedisu bölgesindeki örneklerle beraber, Göktürk alfabesi ile yazılmış olan metinlerin en önemlileri olarak kabul edilmektedir. Zaman içinde Asya’da bu alfabenin kullanıldığı başka örnekler de bulunmuştur ve bulunmaya devam etmektedir.

Alfabenin ilk kullanıldığı dönem ise 6. Yüzyıl olarak görünmektedir. Ama Esik Kurganı’nda yani Kazakistan’da bulunan ve Saka Türklerine ait olduğu düşünülen bir gümüş tabağın üzerinde bulunan yazı, alfabenin 4. Yüzyılda da kullanılmış olabileceğini göstermektedir. Yenisey anıtlarının ise Orhun yazıtlarından yaklaşık iki yüzyıl önce yapıldığı düşünülmektedir. Orhun yazıtlarından Kül Tigin Yazıtı 732 yılında yapılmıştır. Orhun yazıtlarının diğer örneği olan Bilge Kağan Yazıtı ise 735 yılında yazılmıştır.

Yenisey’de kullanılan yazı sisteminde kullanılan karakterlerin sayısı 150 kadardır. Göktürk alfabesinin oluşma döneminde bu karakterlerin, harflerin sayısı 38’e inmiş ve Orhun yazıtlarında kullanılan Göktürk alfabesi, 38 harften oluşmuştur. Bu 38 harfin 4 tanesi ünlü harfler, 34 tanesi ise ünsüz harflerdir. Ünsüz harflerin bir kısmı çift sesli olarak okunur. Sesli harfler ise 4 tanedir ama yazıdaki ünlü uyumuna göre okunur ve günümüz Türkçesindeki 8 sesli harfi karşılar. Yazılar sağdan sola doğru yazılmaktadır. Kelimelerin arasına ( : ) yani iki nokta üst üste işareti koyulur ve kelimeler bu şekilde ayrılır. Kullanılan başka bir noktalama işareti yoktur. Hemen her sessiz harfi simgeleyen iki işaret vardır. Bunlardan bir tanesi ince ünlülerle kullanılırken, diğeri kalın ünlülerle kullanılır.

Kaynak :